Tijd genoeg?!…voor stilte

Geplaatst op 30/10/2022 Geupdate op 30/10/2022

Vandaag gaat de wintertijd in – terwijl de zomer nog niet eerder zo lang aanhield en de afgelopen dagen de warmterecords werden verbroken. Maar toch, het is toch echt herfst: de bomen laten hun bladeren los of andersom en de lage zon trekt lange schaduwen en doet de nacht sneller invallen. Onmiskenbaar de aankondiging van de naderende winter. En nu dan een uurtje extra in deze dag (althans: in die landen op de wereld waar er een verschil tussen de kloktijd zomers en ‘s winters opgaat).  

Wintertijd: je wint-er-tijd-mee. ‘Je krijgt er een uur bij’, zeggen ze, maar van wie dan? Bovendien moeten we dat uur over een half jaar weer inleveren. Het lijkt de Belastingdienst wel. Het heeft een voordeel: het is ‘s morgens eerder licht. Het nadeel is dat het ‘s avonds eerder donker wordt. Enfin, het ligt dus helemaal aan jezelf wat je doet met de tijd die je krijgt, vandaag en alle dagen. 

Dag van de Stilte 

Het is eveneens de Dag van de Stilte vandaag. Omdat in dat extra uur dat je vandaag is gegeven je er misschien goed aan doet om even stil te staan. Echt terug in de tijd kunnen we natuurlijk niet, maar even stilstaan is soms al een hele vooruitgang… in een moment van zelfreflectie. Omdat stilte ook louterend kan werken, in een tijd waarin we soms zo overstemd worden door geluid. Zelfs de stille fluistering van vallende herfstbladeren wordt hier en daar nog overstemd door bladblazers – wat een onzinnige uitvinding! 

Er is in deze tijd van het jaar zoveel om bij stil te staan: aankomende week is het ook weer Allerzielen en Allerheiligen, dagen om degenen die niet meer onder ons zijn maar nog altijd in en om ons heen zijn te eren en te gedenken. En daar hoeft eveneens geen geluid bij. Daarbij past de stilte en niets meer dan dat. Niets is genoeg. 

Te veel geluid 

In de hectiek van ons dagelijks bestaan wordt de stilte nog zo dikwijls overstemd. Impulsen, de vraag om aandacht, de roep om méér. Maar de roep om stilte groeit eveneens. Geluid, we hebben er gewoon te veel van. De laatste weken is veelvuldig in het nieuws dat de organisatoren van concerten en festivals zich geen klap aantrekken van het groeiend aantal mensen dat kampt met tinnitus: blijvende gehoorbeschadiging. Vooral onder jonge mensen is het een groeiende kwaal. Een mankement dat zich niet meer hersteld, maar waardoor een constante bromtoon het leven van degenen die hiermee te kamen hebben genadeloos overneemt. Constant geluid: dat is toch een vloek?  

Maar ook de constante aanwezigheid van impulsen via de moderne technologie laat ons zelden met rust, als de appjes en piepjes van mail- of pushberichten onze zintuigen doorlopend kietelen, ook wanneer dat helemaal niet noodzakelijk is. En dan vind ik het vaak een heel zegen dat er ook een uitknop zit op alle apparatuur en dat ik ervoor kan kiezen om soms even heerlijk onbereikbaar te zijn. Laat de wereld dan maar even doordraaien zonder mij. Fijn dat ik daar ook bewust voor kiezen kan. 

Wat valt er over stilte te zeggen? 

‘Don’t break the silence unless you can improve it ‘, is een bekend gezegde. De stilte, hoe zou je die kunnen verbeteren? Hoe kun je daar iets aan toevoegen? Door deze schijnbare tegenstelling én omdat het vandaag de Dag van de Stilte is, durf ik er toch wat over te zeggen en hopelijk ook iets aan toe te voegen. Echt iets zeggen doe ik niet, want wie luistert er dan: zijn dat mensen die de kracht van diepe stilte goed kennen, of juist daarnaar op zoek zijn? Misschien moet je de stilte helemaal niet uit willen spreken? Stilte is veelzeggend en stilte spreekt al voor zich. Dus nee, erover spreken is voor mij niet weggelegd. Maar ik durf er wel wat gedachten aan te wagen. 

Soorten stilte 

Er bestaan verschillende vormen van stilte en ieder hoort in de stilte iets anders. Wat voor de een aanvoelt als een kwelling, voelt voor de ander als balsem voor de ziel. Het komt ook niet altijd en niet voor iedereen gelegen. Stilte: soms zoeken we het, soms vindt het ons. Stilte klinkt overal hetzelfde, maar kent toch veel varianten; je hart bepaalt wat je erin hoort. 

Stilte, om bang voor te worden? 

Het lijkt iets geworden om bang voor te zijn, want in de stilte krijgen onze diepste angsten alle ruimte. Dus omringen we ons liefst continu en overal met geluid. En tegelijk: is het ook niet een gegeven dat onze samenleving zich verhardt? Het aantal alleenstaanden neemt toe. De zorg loopt terug, waardoor veel mensen in zorgcentra vereenzamen. Dan lezen we in de krant dat iemand maanden dood in huis heeft gelegen, voordat hij of zij werd opgemerkt – geleefd of anders in ieder geval gestorven in eenzaamheid. De ik-maatschappij heeft zijn prijs zolang we nog niet in de wij-vorm denken. En dan valt er soms een ongemakkelijke stilte. 

Er bestaat naast de stilte van de eenzaamheid nog een onaangename vorm van stilte. Ik heb een aantal keren de stilte ervaren, op een stoel naast een ziekenhuisbed. Daar voerde De Dood een verwoede strijd met degenen die ik liefhad. De strijd van leven op dood kent een beklemmende stilte, die als een zwarte deken over je heen valt en je het ademen haast beneemt. Ongemakkelijke stilte die haast hoorbaar valt. Nadrukkelijk en voelbaar aanwezig. De echo van die stilte klinkt door in het tikken van de klok, die schijnaar een vast onderdeel vormt van ziekenzalen, om ons bewust te maken van de eindigheid van ons menselijk bestaan. Dat is stilte die ons vindt wanneer wij het niet zoeken. 

De stilte doorbroken 

Begrijp me niet verkeerd: ik realiseer me dat in de huidige communicatie-maatschappij nieuwe ontwikkelingen de eenzaamheid juist doorbreken, zoals het geval is met social media. Dan is het een kwestie van het vinden van nieuwe wegen en oplossingen. Door behoeften en nieuwe inzichten te combineren, ontstaat soms een bijzondere win-win situatie. Zo las ik over een project voor Braziliaanse tieners, die via skype contact onderhielden met eenzame bejaarden in Amerika. De ene groep kon de taalvaardigheid opvijzelen, terwijl de andere nieuwe aanspraak vond. Het kan veel mensen makkelijk uit hun isolement halen. Het internet is niet voor niets de deur naar ongekende mogelijkheden en oneindige contacten. De verbondenheid tussen mensen is tegenwoordig snel en draadloos.  

Hoewel het gebruik van social media in onze maatschappij niet meer weg te denken is, belet het ons niet om over de vorm en intensiteit na te denken. Als het probleem van eenzaamheid niet on-line is op te lossen, dan zit er nog altijd een uitknop op het apparaat dat ons belet om ouderwets contact te maken. 

Veelzeggende stilte 

Soms spreekt een andere stilte. In de momenten rond een operatie hing ik eens rond in het ziekenhuis. Daar vond ik een `stilteruimte´. Bijzonder om te constateren dat stilte om ruimte vraagt en het kennelijk ook heeft als je het zoekt. Zelden klonk stilte zo mooi, zo troostend en bemoedigend. Toen ik er een kaars aanstak, ontbrandde er tevens een gebed in mij. De ruimte was gevuld met gebeden die er gepreveld maar nooit vertrokken zijn. De angst die als een grauwsluier over mensen ligt, wordt verjaagd door het licht van het stille gebed, tot we weer lucht krijgen. Het behoedt ons tegen de zinloosheid van de angst. Angst is een sprong in het diepe, zonder het valscherm van de hoop. Wanneer ons hart te klein blijkt om alles vast te houden, zoeken we naar de hand die ons optilt. Zachte, troostende stilte, dat is wat wij nodig hebben. 

De stille stem in jezelf  

Heeft niet iedereen zo´n stilteruimte in zichzelf? Zo klein dat je er misschien naar zoeken moet? Als je het hebt dan resoneert het liefde en licht, als je het niet hebt, dan zal je het ook niet vinden. En de stilte luistert als wij zwijgen in alle talen. Misschien bestaat daarom een groeiende behoefte om in deze hectische wereld bewust de stilte op te zoeken. De stilte spreekt aan. Dat zien we in stilteruimtes, stilte-werkplekken, stiltecoupés; of stilte-retraites in kloosters, als tegenhang voor de continue bereikbaarheid die mensen via hun telefoons of social media-contacten menen te moeten hebben. 

Het is een weldaad om de stilte de ruimte te geven. Ruimte voor je diepste gedachten of als bron van inspiratie. Vaak krijgt het pas een plek als er de tijd aan geschonken wordt, ingegeven door (religieuze) periodes van zelfreflectie, vasten, stilteretraites of pelgrimages, of simpelweg geboren uit de wens om het lawaai even te ontstijgen.
 Het is die voedende wijze stilte die monniken hun leven lang aan een klooster kan binden. Ook deze tijd, in de donkere dagen van het seizoen waarin het leven zich in zichzelf terugtrekt, kenmerkt zich door de ingetogenheid van de stilte. De louterende kracht die ervan uitgaat wint terrein. Het is zowel een leraar als bron van diepe wijsheid. 

Door stilte kom je in balans 

Het hanteren van een vastenperiode, waar de stilte deel van uitmaakt, is een gebruik dat binnen veel religieuze stromingen is geborgen. Het is een periode van matiging, die zich beslist niet alleen kenmerkt door ‘het zich onthouden van voedsel’. In die periode van matiging ontstaat ruimte voor zelfreflectie. Daarbij helpt het fysieke vasten, maar evenzeer helpt het om af en toe stil te staan bij en (opnieuw) bewust te worden van de overvloed die we wellicht ervaren. Om na te denken over de rol die we voor onszelf en de ander op deze wereld vervullen, over dingen denken die we anders of beter kunnen doen. Daarmee breng je de dingen weer een beetje beter in balans. Zo breng je de stilte in jezelf. Dat is niet alleen een fysiek, noch alleen een mentaal proces. Lichaam en geest vormen immers een geheel.  

Het is ook een kwestie van loslaten. Loslaten van de lasten die we meezeulen, loslaten van gewoontes die aan ons kleven maar uiteindelijk niet bij ons horen. Een loslaten dat bevrijdend werkt, omdat ruimte ontstaat voor ‘nieuw’. Een periode van reiniging door stilte, om daarin de ruimte te vinden om zelf te groeien. Het is in essentie een persoonlijke ervaring, wat voor invulling je er ook aan geeft.  

Stilte: ruimte om in te groeien 

Loslaten, zoals de boom haar blad verliest. Het lijkt alsof het leven uit de boom verdwijnt, wanneer zij afstand doet van haar bladeren. Maar de boom gaat niet dood. Integendeel! We zien slechts de verstilling. Wie goed kijkt, ziet dat een herfstboom eigenlijk vol leven zit. Leven dat nog komen moet, maar dat tijd nodig heeft om te groeien. Nieuwe scheuten aan de boom zitten als kleine uitsteeksels aan de uiteinden van de takken. De bladeren die de boom verliest, zijn slechts overbodige ballast die kracht en energie aan de boom onttrekken. Kracht die de boom hard nodig heeft om tot de volgende groeifase te kunnen komen. De boom bundelt zijn kracht, totdat op het juiste moment in de tijd de boom zijn pracht weer tonen kan en blad, bloem, zaad en vrucht voortbrengt.  

Stilte is een vorm van transformatie. Op al het ‘oud’ volgt ‘nieuw’. Wie weet schuilt daar wel een boodschap voor ons in: soms moeten we dat we met ons meedragen maar hoort tot ons verleden afleggen, zodat we onze handen vrij hebben om iets nieuws aan te pakken. Om onze kracht te hervinden zodat we kunnen groeien, tot we op het juiste moment in bloei komen. 

In stilte spreekt de wijsheid 

Stilte die heelt, die bemoedigt. In die stilte voorbij de ruis liggen alle antwoorden. Dat is de stilte die zoveel zeggen kan. Ik zoek en vind daarin een stilte zoals een lenteochtend, waarin alles ontwaakt en het nieuwe leven nog niet weet hoe het leven moet. Die een groter gebeuren aankondigt, maar tot die tijd mij groeien laat. Omdat het niets vraagt. Als een gebed zonder woorden. Maar misschien voelt dat voor een ander als een gebed zonder end? Praat ik te veel over stilte? Misschien werkt de stilte zodanig individueel, dat het nimmer overdraagbaar is? Het is tenslotte een persoonlijke ervaring en klinkt voor iedereen anders. 

Stilte verbindt 

Juist in de stilte kunnen we verbondenheid ervaren. In de eerste plaats met onszelf. Zodra je in staat bent om de rust in jezelf te vinden, waar je ook bent, word je geconfronteerd met de stem van je eigen gedachten. Ze kunnen komen en gaan, ze krijgen de ruimte om er te zijn. Pas in stilte kun je het beste luisteren. Een luisteren dat bestaat uit waarnemen, zonder te oordelen, laat staan te veroordelen. In die stilte vind je de verbondenheid met je diepste ‘ik’. Vanuit die innerlijke verbondenheid is het niet zo lastig om ook de verbinding met anderen te ervaren. Stilte om te ontdekken dat er een zachte stem fluistert, nee róept, om vrede. We kennen nog de vrede in ons land, maar kennen we ook vrede in ons hart?  

Het initiatief achter de ‘Dag van de stilte’ is interreligieus, net als de stilte zelf. Meditatie of gebed is niet per se aan geloof gebonden, maar aan persoonlijke behoefte naar rust en groei. Stilte vraagt om de ruimte om daarover na te denken. Met z’n allen tegelijk, want gedeeld gedachtegoed maakt krachtig. Stilte om te bidden, te vragen of te wensen. Stilte is universeel. Stilte schept ruimte. En dan valt er heel wat te winnen. Al is het maar een uurtje, al begint het maar met een dag…. 

Stilte: zowel confronterend als helend, lerend of delend.  
Stilte is even overweldigend reusachtig als uitermate klein.  
Soms wil stilte alleen maar ZIJN

Tijd genoeg! Kijk maar!

Een ode aan de tijd vind je in dit nummer: ‘Tijd genoeg’ van Doe Maar’